BES’İN GÜVENCESİ NEDİR

BES’teki birikimlerin getiri sağlama sorumluluğunun katılımcıda olduğu anlaşıldıkça, BES’ten daha iyi faydalanma konusunda arayışlar da artıyor. Katılımcılar artık daha fazla soru soruyor. Daha fazla fon dağılım değişikliği yaparak, sisteme daha fazla katkı payı yatırıp, daha fazla devlet katkısı almaya ve getirisini artırmaya çalışıyor. Bu bir anlamda toplumsal bir uyanış. BES’teki birikimin getirisinden BES şirketleri veya sistem değil, katılımcı sorumlu, anlayışının uyanışı.

Tamam, katılımcı BES’in kendi kontrolünde olan tarafını anladı. Ama katılımcının kontrolünde olmayan konular da var. Örneğin fonların yönetilmesi, denetimi, duyurularının KAP’ta yapılması, şirket birleşmeleri, iflas, tasfiye gibi konularda katılmcıların kontrolü veya müdahalesi söz konusu değil. Bu durumlarda katılımcıyı koruyan unsurların neler olduğu ve haklarını kimin, nasıl koruyacağı, merak ediliyor.

Gelin bu hafta BES’teki birikimlerin nasıl güvence altına alındığına bir bakalım, bu güvenceler yeterli mi, kararınızı kendiniz verin.

DEVLET GÜVENCESİ

Bireysel emeklilik sistemindeki birikimler de aynen borsadaki hisse senetleri, bankadaki mevduat, tapudaki gayrımenkul, kolunuzdaki altın, evinizdeki eşyalar, sokaktaki arabanız gibi devlet güvencesi altında. BES’in kendine özel, kanunları, yönetmelikleri, kurumları var. Bu kurumları ve sistemin işleyişini hem düzenleyen hem de denetleyen Sigortacılık ve Özel Emeklilik Düzenleme ve Denetleme Kurumu faaliyete geçti. Dolayısıyla BES’in ilerleyeceği yol ve sistemde oluşan sorunlar, sistemin kendine özgü hukuksal çerçevesinde çözüme kavuşturuluyor.

EGM GÖZETİMİ

Bireysel emeklilik şirketlerinden gelen kayıtlar ve veriler EGM (Emeklilik Gözetim Merkezi) tarafından işleniyor, değerlendiriliyor, analizler yapılıyor ve BES için yol haritası çıkarılıyor. EGM nezdindeki Fon Performans Değerlendirme Sistemiyle, bütün fonlar kendi karşılaştırma ölçütleri ve kendi grubundaki fonlarla kıyaslanıyor, sıralanıyor ve üç yıl arka arkaya belli kriterleri sağlayamayan fonların, portföy yöneticisi değiştiriliyor.

FONLARIN GÜVENCESİ

-Bireysel emeklilik sistemindeki birikimler, fonlarda değerlendiriliyor. Kenarda, nakitte bekleyen bir para yok. Dolayısıyla BES’teki birikimin hangi fonlarda değerlendirileceği katılımcının kendi kontrolünde. Katılımcı fonlarını dilediği gibi seçebilir, yılda 12 kez fon dağılımını değiştirebilir. (Sadece devlet katkısı fonlarında faizli-faizsiz fon seçeneği dışında tercihte bulunamıyor.)

-Fonlar, mevzuata uygun olarak yönetilmesi konusunda SPK denetimine tabi. Fon yöneticilerinin portföye yaptıkları alım-satımlar, ödenen komisyon ve kürtajlar, giderler SPK mevzuatına uygun olmak zorunda. SPK’nın belirlediği konular dışında harcama yapılamaz. Fondan yapılacak toplam kesintiler, fon türü bazında belirlenen oranın dışına çıkamaz. Ayrıca BES şirketi ile fon yöneticisinin iştiraklerine ve bağlı şirketlerine yapılacak yatırımlar konusunda sınırlamalar mevcut.

-Fonların hesapları altı ayda bir bağımsız denetimden geçmek zorunda. Bu bağımsız denetim raporları ile portföy raporları da KAP’ta yayınlanarak kamuoyuyla paylaşılıyor.  

-Fonların portföyündeki varlıklar, kendi adlarına açılmış özel saklama hesaplarında tutuluyor. Bu varlıklar bireysel emeklilik şirketinin veya fon yöneticisinin hesaplarından tamamen ayrı ve bağımsız olarak takip ediliyor. Böylece bireysel emeklilik şirketinin varlıkları ile fonların varlıkları arasında bir akış ve ilişki oluşmuyor.

BES ŞİRKETİ İFLAS EDERSE

Olmaz ya, oldu da BES şirketi iflas etti veya tasfiye oldu. Ya da piyasadan çekildi. Bu durumda fonlar SPK tarafından başka bir BES şirketine aktarılıyor. Fonun varlıkları zaten kendi adına saklamada idi, aynı şekilde fon adına saklanmaya devam ediliyor. Katılımcılar yeni BES şirketine yönlendiriliyor, onlar açısından değişen hiçbir şey olmuyor.

BEFAS

Her ne kadar BEFAS doğrudan bir güvence sağlamıyor olsa da, yarattığı rekabet ortamıyla fon yöneticilerini ve bireysel emeklilik şirketlerini iyi getiri sağlamaya zorluyor. İyi getiri sağlayan fonlara talep arttıkça, bu fonları kuran BES şirketinin ve işleten portföy yönetim şirketinin de kazancı artıyor. Bu da BES şirketleri ve fon yöneticilerini en iyi getiriyi sağlama konusunda motive ediyor. 

HACİZ VE REHİNDEN MUAFİYET

Bireysel emeklilik sistemindeki birikimlerin; sözleşmenin sistemde geçirdiği ay ile aylık brüt asgari ücretin çarpılmasıyla bulunan tutardaki kısmı, haciz ve rehinden muaf tutuluyor. Bu da katılımcıların sistemde rahatça birikim yapabilmesine olanak sağlıyor.

KATILIMCININ GÜVENCESİ

Bireysel emeklilik sisteminde, katılımcıların hesaplarında bulunan fon payları TAKASBANK’ta katılımcılar adına açılan özel saklama hesaplarında tutuluyor. Bu hesaplar TAKASBANK sistemi üzerinden takip edilebildiği gibi, e-devlet üzerinden de görüntülenebiliyor.

Diğer yandan katılımcıların sistem üzerinde sivil denetim görevi ve güvencesi var. Katılımcılar uygulamada yaşanan aksaklıkları gerekli kurumlara bildirerek bu görevlerini yerine getirirken, sistemin şeffaflaşmasına katkı sağlamış oluyorlar. Örneğin; bazı fonların altı aylık raporları yayınlanmıyor veya geç yayınlanıyor. Burada ilgili kurumların uyarılması sistemin üstünde geniş çaplı bir sivil denetim mekanizması oluşmasına katkı sağlayacaktır.   

* Para Dergisi’nin 13 Eylül 2023-19 Eylül 2023 tarihli sayısında yayınlanmıştır.