YATIRIM FONU MU ALAYIM, BES FONU MU?

Yatırım fonları ve BES fonları her ne kadar farklı yatırım amacı taşısa da, aynı piyasalara yatırım yaptıklarından dolayı kamuoyu tarafından sık sık karşılaştırıldığına, kıyaslandığına tanık oluyoruz. Bu iki yatırım enstrümanının işletilmesi, yönetilmesi, portföyünün değerlendirilmesi hemen hemen aynı kurallara tabi. Ancak çok önemli bir ayrım var aralarında. BES fonları bireysel emeklilik sistemi için özel olarak kurulmuş fonlardır, sadece bireysel emeklilik sistemine giren TC vatandaşları BES fonlarına yatırım yapabilir. Halbuki yatırım fonlarını dileyen herkes, dilediği aracı kurumdan, dilediği zaman alıp satabilir. Hatta BES fonları da portföylerine yatırım fonlarını alabilir. Gelin, BES fonları ile yatırım fonlarını karşılaştıralım. Aralarındaki farkların ve benzerliklerin üzerinden bir kez daha geçelim.

KURUCU FARKI

Bireysel emeklilik fonlarını BES şirketleri kuruyor ve bireysel emeklilik sistemine girenler bu fonlara yatırım yapabiliyor.  Ancak yatırım fonları portföy yönetim şirketleri tarafından kuruluyor. Dileyen herkes dilediği zaman, dilediği fonlarda alım-satım yapabiliyor.

İŞLEM PLATFORMU

Yatırım fonları TEFAS Platformunda işlem görüyor. Yatırım fonlarını almak veya satmak isteyenler banka ve aracı kurumlardaki hesaplarından talimat vererek bu fonları alabiliyor. Halbuki BES fonları BEFAS Platformunda işlem görüyor ve katılımcılar sadece kendi bireysel emeklilik şirketlerine talimat vererek bu fonları alıp-satabiliyor.

ALIM-SATIM SINIRLAMASI

Bireysel emeklilik sistemindeki katılımcılar BES fonlarını bir yıl yıl içerisinde 12 kez değiştirebilir. Bireysel emeklilik sisteminde satılan fonların parası nakitte bekletilemez, sistem dışına çıkarılamaz. (Katılımcı ancak sistemden ayrılmak istediğinde, birikimlerini dışarı çıkarabilir.) Her fon satış talimatı verildiğinde alım talimatı da verilmek zorundadır. Halbuki yatırım fonları yıl içerisinde istenildiği kadar alınıp-satılabilir, satılan fonların parası istenirse nakitte bekletilebilir veya çekilebilir.

DEVLET DESTEĞİ

Bireysel emeklilik sisteminde her yıl, brüt asgari ücretin yıllık tutarı kadar olan kısmına %30* devlet katkısı olduğu için bir anlamda BES fonlarına yatırım, devlet desteği sağlıyor, denilebilir. Halbuki yatırım fonlarında böyle bir destek bulunmuyor.

FONLARIN YÖNETİMİ

Gerek BES fonları, gerekse de yatırım fonlarının portföylerinin işletilmesi portföy yönetim şirketleri tarafından yapılıyor. Portföy yönetim ücretleri ve diğer giderler, fon toplam gider kesintisi başlığı altında günlük olarak hesaplanıyor ve fonun borcu olarak kaydediliyor. Aylık olarak da fonun portföyünden alınarak, fon kurucusuna ödeniyor.  

FON KESİNTİLERİ

Yatırım fonlarında ve BES fonlarında fon toplam gider kesintileri için üst sınır uygulanıyor. Yatırım fonları tarafında para piyasası fonlarında azami yıllık kesinti yüzde 1,28 iken, kısa vadeli borçlanma araçları fonları, koruma amaçlı ve garantili fonlar, kıymetli madenler fonları ile unvanında endeks ibaresi bulunan fonlarda yıllık kesinti yüzde 2,19 olarak uygulanıyor. Fon sepeti fonlarında azami yıllık kesinti yüzde 4,38 ve diğer fonlarda azami kesinti yüzde 3,65 seviyesinde.

BES fonlarında ise para piyasası fonları, kıymetli madenler fonları ve muhafazakar/temkinli değişken fonlarda azami yıllık kesinti oranı yüzde 1,09 iken, borçlanma araçları fonları, standart fon, endeks fon ve dengeli değişken fonlarda kesinti oranı yüzde 1,91 olarak uygulanıyor. Hisse senedi fonları, Karma Fonlar, Fon Sepeti Fonu, Atak/Dinamik/Büyüme değişken fonları ile agresif değişken fonlar ve fon sepeti fonlarında yıllık azami kesinti oranı yüzde 2,28.

Otomatik katılım sisteminde fonların portföylerinden yapılabilecek yıllık azami fon toplam gider kesintisi oranları 1,09 olarak uygulanıyor.

FON TÜRLERİ

Bireysel emeklilik fonları yatırım fonlarının katılma paylarını portföylerine alabiliyor. Ancak yatırım fonları BES fonları katılma paylarına yatırım yapamıyor. (BES fonları katılma paylarına yatırım yapmanın şartı bireysel emeklilik sistemine girmek.) Diğer yandan yatırım fonu türlerinden bazıları bireysel emeklilik sisteminde bulunmuyor. Örneğin gayrımenkul yatırım fonları, girişim sermayesi yatırım fonları, borsa yatırım fonları, garantili şemsiye fonlar, koruma amaçlı şemsiye fonlar ve serbest fonlara BES katılımcıları doğrudan yatırım yapamıyor? Peki, bu fonlara BES fonları yatırım yapabiliyor mu? Evet, BES fonlarından özellikle fon sepeti fonları başta olmak üzere diğer fonlar da bahsedilen yatırım fonları katılma paylarına yatırım yapabiliyorlar.

Diğer yandan bireysel emeklilik sisteminde olup da, yatırım fonlarında bulunmayan standart fonlar ve devlet katkısı fonları var. Standart fonlar bireysel emeklilik sisteminde fon tercihinde bulunmayan katılımcılara sunuluyor. Devlet katkısı fonları da bireysel emeklilik sistemine özgü fonlardan ve devletin sağladığı %30*luk teşviğin yatırımında kullanılıyor.

GETİRİLER

Kamuoyunda yatırım fonlarının getirilerinin BES fonları getirilerinden daha iyi olduğuna dair yaygın bir kanı bulunuyor. Aslında farklılık yatırım fonları tarafında daha çok seçenek olmasından kaynaklanıyor. Bireysel emeklilik tarafında BEFAS’la birlikte çeşitliliğin artacağı ve rekabet nedeniyle getirilerin de artacağı ifade edilebilir. Yukarıdaki tabloda 1 Aralık 2021 itibariyle yıllık bazda yatırım fonları ve BES fonlarında tür bazında en iyi ve en kötü getiriler izlenebilir. Daha güncel veriler için https://www.besanaliz.com/ https://www.fonbul.com/FonBulPlus/EmeklilikFonlari

SİSTEMDE KALINAN SÜRE

Bireysel emeklilik sisteminde ne kadar uzun süre kalınırsa sistemin faydaları o kadar artıyor. Sistemde 5 yılı tamamlayanlardan giriş aidatı ve yönetim gider kesintisi yapılamıyor. Altıncı yıldan itibaren devlet katkısı fonlarındaki birikim ile giri aidatı ve yönetim gider kesintileri karşılaştırılıyor. Belli bir oranın üstünde kesinti yapıldı ise iade ediliyor. Diğer yandan fon toplam gider kesintileri 6. yıldan itibaren her yıl iade yapılmaya başlanıyor.

Sistemden ayrılırken katılımcılar kendi birikimlerinin tamamını alabilirken, devlet katkılarına sistemde kalınan süreye uygun olarak hak kazanılıyor. Sistemde 3 yılı tamamlayanlar devlet katkılarının %15’ine; 6 yılı tamamlayanlar %35’ine hak kazanıyor. Sistemde 10 yılı doldurduğu halde 56 yaşını bitirmemiş olanlar devlet katkılarının %60’ını alabilirken, 10 yıl ve 56 yaşını tamamlamış olmak şartlarını birlikte yerine getirenler devlet katkılarının %100’ünü alabiliyor.

Önümüzdeki yıl uygulanmaya başlanacak olan kısmi çekiş hakkını kullanabilmek için sistemde 5 ylı tamamlamış olmak gerekiyor.

Halbuki TEFAS’ta işlem gören yatırım fonlarında bir gün kalmak ile 10 yıl kalmak arasında hiçbir fark bulunmuyor.

VERGİLENDİRME

BES fonları ile yatırım fonları arasında vergilendirme konusunda çok önemli farklar var. BES fonlarında fon türüne bakılmaksızın elde tutma süresi önemli iken, yatırım fonlarında elde tutma süresi, sadece portföyünde %51 oranında Borsa İstanbul’da işlem gören hisse senetlerini tutan, hisse fonlar için önemli.

Bireysel emeklilik fonlarına yatırım yapanlar, sadece sistemden ayrılırken vergilendiriliyor. Bu da sistemde kalınan süreye ve emeklilik hakkının kazanılmasına göre değişiyor. Sistemde 10 yıldan az kalarak, ayrılmak isteyenler fonların toplam getirisi üzerinden %15 stopaja tabi. 10 yılı tamamladığı halde 56 yaşını bitirmeden sistemden ayrılanlarda stopaj yüzde 10’a düşüyor. 10 yılı tamamlama ve 56 yaşını bitirme kriterlerini yerine getirerek emeklilik hakkı kazananlarda, stopaj getiriler üzerinden %5 olarak uygulanıyor. Vefat durumunda ise süreye bakılmaksızın stopaj yüzde 5 olarak alınıyor.

Yatırım fonlarının katılma paylarını alan bireysel yatırımcılar açısından fonun yatırım yaptığı varlıklar stopaj uygulamasında etkili. Portföyünde asgari %51 oranında BİST’te işlem gören hisse senedi bulunan fonların bir yıldan fazla elde tutulması halinde stopaj ödenmiyor. Devamlı olarak portföyünde en az %80 oranında Borsa İstanbul’da işlem gören hisse senetlerini (Menkul Kıymet Yatırım Ortaklık hisseleri hariç) taşıyan fonlarda stopaj ‘0’ olarak uygulanıyor.

Unvanında değişken, karma, eurobond, dış borçlanma aracı, yabancı, serbest ve döviz ibaresi bulunan fonların satışında getiri üzerinden %10 stopaj uygulanıyor.

Ayrıca yatırım fonları katılma paylarına yatırım yapanlar açısından dönemsel vergi düzenlemeleri yapılabiliyor. Bu da bazı dönemlerde yatırım fonları katılma paylarına yatırımı çok daha cazip hale getirebiliyor. Örneğin; ünvanında değişken, karma, eurobond, dış borçlanma, yabancı, serbest ve döviz ibaresi bulunmayan fonlarda 31/12/2021 tarihine kadar stopaj ‘0’ olarak uygulanacak. Bu fonlara para piyasası ve kısa vadeli fonlar da dahil.

STOPAJIN YATIRIMA DÖNÜŞMESİ

TEFAS tarafındaki fonlarda, stopaja tabi fonların her satışında getiriden stopaj ödeniyor. Halbuki BES fonlarında sistemde kalındığı sürece hiç bir sonun satışı nedeniyle getiriden stopaj kesintisi yapılmıyor. Katılımcı sistemde bulunduğu sürece fon dağılım değişikliği yapıldığında fonlarda oluşan getiriler stopaja tabi tutulmadığı için, bir anlamda buradan da bir ek fayda yaratmak mümkün olabiliyor.

SON SÖZ

Bireysel emeklilik fonları fon çeşitliliği ve alım-satım kısıtlamalarıyla yatırım fonları karşısında dezavantajlı iken, %30 devlet katkısı ve uzun vadeli birikime olanak sağlayan yapısıyla avantaj sağlıyor. Yatırımcıların BES fonları mı, yatırım fonları mı sorusuna düzenli ve uzun vadeli birikim potansiyeli, yaş, alım-satım kısıtlamaları, devlet desteği, vergi, fon çeşitliliği vb. unsurları göz önüne alarak karar vermesi gerekiyor.