YATIRIM FONLARI DOSYASI

Bireysel emeklilik sisteminin görünen yüzünde ve katılımcıların karşısında bireysel emeklilik şirketleri yer alır. Arka tarafta ise global para ve sermaye piyasaları dünyasında fonları yönetmeye çalışan portföy yönetim şirketleri ve fonlar var. Fonlar katılımcıların bu dünyaya adım atmasını sağlayan araçlar. Ama bu araçları katılımcılar ne kadar tanıyor, bunları bir yatırım enstrümanı olarak görüyor mu,  bir yatırım enstrümanı olarak kullanabiliyor mu, orası bilinmez. Gelin fonları enine boyuna konuşalım, tartışalım.

Fonlar bireysel emeklilik yatırım fonları ve yatırım fonları olarak ikiye ayrılıyor. Yatırım fonları da kendi içinde, şemsiye yatırım fonları, borsa yatırım fonları, yabancı yatırım fonları, girişim sermayesi yatırım fonları ve gayrımenkul yatırım fonları olarak kategorize edilebilirler. Özünde hepsinin kuruluş ve işleyiş mantığı, yasal prosedürleri aynı. Farklı olan fonların hedef kitlesi, işlem gördükleri platformlar ve yatırım mecraları. Örneğin şemsiye fonlar menkul kıymet yatırımları yaparken, gayrımenkul yatırım fonları gayrımenkul sektörüne dönük faaliyet gösterir.

Yatırım fonunun sahibi kim?

Yatırım fonu bildiğimiz anlamda bir şirket değil. Aslında, fon için bir yatırım topluluğu denilebilir. Kimler fon kurabilir, diye bakıldığında portföy yönetim şirketleri ve bireysel emeklilik şirketlerine bu hak tanınmış. Bireysel emeklilik şirketleri katılımcılarına en az üç fon sunmak zorunda. Bireysel emeklilik fonlarını bireysel emeklilik şirketleri kurarken, yukarıda saydığımız diğer fonları da portföy yönetim şirketleri kuruyor. Bütün fon kategorileri için, önce fonun ana sözleşmesi yerine geçecek olan içtüzük hazırlanıyor. SPK’dan izin alınıp, fona avans verilerek fon portföyü oluşturuluyor. Daha sonra fon halka arz ediliyor. İşte bu aşamada fona yatırım yapan katılımcılar, fonun katılma paylarını alınca, bireysel emeklilik şirketi veya portföy yönetim şirketi fona verdiği avansı geri alıyor. Ne oldu? Fon katılma payları tamamiyle katılımcıların eline geçti. Bu durumda fonun sahibi katılımcılar oldu. Ama katılımcıların elindeki katılım payları, onlara genel kurula katılma, kardan pay alma veya belli bir faiz oranından gelir ya da kira elde etme gibi haklar vermiyor. Çünkü fonlar genel kurul yapmıyor. Temettüler dahil olmak üzere bütün gelirler ve giderler fonun fiyatına günlük olarak yansıtılıyor.  

Fonun yasal işlerini kim yapıyor?

Bireysel emeklilik şirketinin atadığı fon kurulu, fonun yasal izinlerinin alınması, saklama sözleşmesinin yapılması, bağımsız denetim yapılması, fonun operasyonel işlemleri ve vergi dairesine karşı sorumluluklarını yerine getiriyor. Yani fonu katılımcılar adına temsil ediyor. Peki, bu yetkiyi fon kuruluna kim veriyor? Görüntüde yetkiyi bireysel emeklilik şirketi veriyor gibi algılansa da, fon katılımcıları veriyor aslında. Nasıl mı? Fonun içtüzüğü ile. İçtüzük iltikaki bir sözleşme. Yani katılımcıların yokluğunda hazırlanan bu içtüzük ile fon kuruluna temsil ve operasyonel işlerin yapılması konusunda katılımcılar tarafından yetki verilmiş oluyor.

Fonun malvarlığı nerede?

Fonlar portföylerine hisse senedi, kamu ve özel sektör borçlanma araçları, mevduat ve katılma payları ile mevduat sertifikaları, kıymetli madenler ve bunlara bağlı olarak çıkarılmış sermaye piyasası araçları, kira sertifikaları, fon katılma payları, gayrımenkul sertifikaları ve varantlar ile türev işlemleri alabilirler. Fonun portföyünü oluşturan, para ve sermaye piyasası araçlarından oluşan malvarlığı saklamacı kuruluş nezdinde fonun adına kaydi olarak saklanıyor.

Fonlar nereden alınır?

Her fon grubu için farklı alım-satım platformları var.  Bireysel emeklilik fonları bireysel emeklilik katılımcılarına sunulmak üzere kurulduğu için katılımcılar bu fonları sadece bireysel emeklilik şirketinden alıp-satılabilir. Ancak diğer yatırım fonları için farklı alım satım platformları vardır. Örneğin şemsiye fonlar TEFAS platformu üzerinden işlem görürken, borsa yatırım fonları aynen hisse senedi gibi Borsa İstanbul’da işlem görür. TEFAS’ta işlem gören fonlar hemen bütün banka ve aracı kurumlardan alınıp-satılabilir.

Fonlar nasıl gelir elde eder?

Fonlar üç farklı şekilde getiri elde ederler. Birincisi portföylerine aldıkları menkul kıymetlerin faiz, temettü, kira getirisi gibi gelirleri portföyün değerinin artmasını sağlar. İkincisi, fonun elinde bulunan menkul kıymetlerin işlem gördüğü borsalarda veya platformlardaki değeri artabilir. Değer artışları fonun portföyünü büyütür. Üçüncüsü piyasalardaki dalgalanmalarından faydalanmak suretiyle düşük fiyattan alım, yüksek fiyattan satım yapılarak sermaye kazancı elde edilebilir.

Fonun fiyatı nasıl hesaplanır?

Fonun portföyüne borsalarda işlem gören varlıkların alınması ve bu varlıkların alım-satımının borsalarda yapılması esastır. Fonun portföyündeki varlıkların borsalarda oluşan fiyatları üzerinden hesaplanan portföy değerine fonun alacakları ilave edilir, borçları düşülür, Böylece bulunan fon toplam değeri, toplam katılma payı sayısına bölünerek fonun fiyatı hesaplanır. Her gün hesaplanan fon fiyatı fonun bütün gelir ve giderlerini içerdiği için, katılımcı elinde katılma payını bulundurduğu sürece oluşacak gelir ve değer artışlarından faydalanır.  

Fonu kim yönetir?

İster bireysel emeklilik fonu, ister yatırım fonu olsun, bütün fonların portföyünün yönetimi işi yani fonun portföyündeki varlıkların getiri sağlaması, portföy yönetim şirketlerinin sorumluluğunda. Fonu kuran portföy yönetim şirketi fonu illaki kendisi yönetmek zorunda değil, bu işi başka bir portföy yönetim şirketine devredebilir.  Kurucu olan bireysel emeklilik şirketi veya portföy yönetim şirketi fonun malvarlığının yönetilmesi işi için portföy yönetim şirketiyle bir sözleşme imzalar. Bu sözleşmeye istinaden fonun portföyüne yapılacak işlemlerin sorumluluğu portföy yönetim şirketine geçer. Portföy yönetim şirketi yönettiği her bir fonun yatırım stratejilerine uygun davranmak ve çıkarlarını ayrı ayrı gözetmek zorundadır.

Fonların giderleri nelerdir?

Fonların üç farklı türde gideri olabilir. Bunlardan birincisi fonun alış-satış fiyatları farklı olabilir. Aynen döviz gibi, altın gibi alım-satım fiyatları farklı belirlenebilir. Bu durumda fona yatırım yapan katılımcı alım-satım komisyonu ödemiş olur. Komisyon uygulaması zorunlu değildir ama bu uygulamayı benimseyen fonların içtüzüklerinde komisyon hesaplamalarının nasıl yapılacağına ilişkin açıklama bulunması zorunludur.

Fonların ikinci gider kalemi, kurucuya ödenen fon yönetim gideri kesintileridir. Kurucu, fonun operasyonel işleri için personel tahsis etti, fonun portföyünün yönetimi işini portföy yönetim şirketine verdi. Kendisi fonun sahibi olmamasına karşın fonun temsil ve gözetimini yapmakla yükümlü. Bütün bu işlerin karşılığında fon yönetim gider kesintisi, günlük olarak portföyden indirilir ve dönem sonunda kurucuya ödenir Genel olarak fonlardan yapılan ödemelerin en büyüğü bu kesinti olduğu için fon yönetim gider kesintileriyle ilgili üst sınırlar vardır.

Üçüncü gider kalemi ise fonun operasyonel işlemlerinin gerçekleştirilmesi için portföyden yapılan harcamalardır. Her yıl fon toplam değerinin yüzbinde beşi kurul ücreti olarak SPK’ya, tescil edilen belgeler için ticaret siciline, yıllık dönemleri itibariyle hazırlanan bağımsız denetim raporları için denetçiye, fon varlıklarının saklaması için saklayıcı kuruluşa, fonun vergi yükümlülüğü var ise vergi dairesine yapılan ödemeler fonun portföyünden indirilerek yapılır. Aracı kuruluşlara ödenen alım-satım komisyonları, alınan kredilerin faizleri, karşılaştırma ölçütü giderleri ve kurulca uygun görülen diğer harcamalar da fonun portföyünden ödenir.  Bütün bu harcamalar fonun gelirini azaltan etki yapar. Toplam giderlerin portföye oranının ne olması gerektiği fonların içtüzük ve izahnamelerinden öğrenilebilir.

Fonun bilgilerine nasıl erişilir?

Fonların içtüzüğü şirket ana sözleşmesi gibidir. Ticaret siciline kaydı yapılır. Ticaret sicili gazetesi ve KAP’ta ilan edilir. Halka arz sürecinde katılımcılara fonu tanıtmak için izahname hazırlanır. İzahname fonun satış dökümanıdır. Halka arz öncesi KAP’ta (Kamuoyu Aydınlatma Platformu) ilan edilir. Yatırımcı Bilgi Formu da halka arz sürecinde hazırlanır ve kurucu tarafından sürekli güncellenerek fona yatırım yapacak katılımcılara bilgi vermeyi amaçlar. Ayrıca her yıl aynen bir şirket gibi fonun da bağımsız denetimden geçmiş mali tabloları KAP’ta yayınlanır. Fonun portföyündeki değişimleri yatırımcıların takip edebilmesi için de portföy dağılım raporları her ay katılımcıların görebilmesi için KAP’ta ilan edilir. BES fonlarının portföy dağılım raporları 6 ayda bir Kap’ta yayınlanır.

Fon ünvanı nasıl belirlenir?

Yatırım fonlarında unvan, ad belirlenirken fonun içeriğindeki varlıkları, sektörü, coğrafi bölgeyi temsil etmesi esas alınır. Fon portföyündeki varlıkları temsil eden sihirli oran %80’dir. Örneğin hisse fonlar, portföylerinde en az %80 oranında hisse senedi tutmak zorundadır. Kıymetli madenler fonlarının portföylerinin en az %80’i altın, gümüş, platin gibi kıymetli madenler ve bunlara bağlı sertifikalardan oluşur.  Fonun portföyünde en az %80 oranında kamu borçlanma aracı var ise ünvanı, kamu borçlanma araçları fonu, olur. Bu kamu borçlanma araçları en az %80 oranında eorubondlardan oluşuyor ise bu kez fonun ünvanı kamu dış borçlanma araçları fonu olarak ifade edilir.

Yatırım fonu alırken dikkat edilmesi gerekenler nelerdir?

Fonların geçmiş dönem performanslarının gelecek döneme devam edeceğinin garantisi olmadığı gibi gelecekte getiri sağlayacağının da herhangi bir garantisi yoktur. Ancak yine de geçmiş dönemde eşik değerle korelasyonu yüksek olan fonları başarılı kabul etmek gerekir.

Yatırım fonları para ve sermaye piyasalarında işlem gören menkul kıymetlere yatırım yaptıkları için bu piyasalardaki dalgalanmalar fiyatını etkiler. Bu nedenle fonu alırken potansiyel risklerin neler olduğu göz önüne alınmalıdır. Fonun risk düzeyi yüksek ise getiri potansiyeli de yüksektir. Risk düzeyi düşük olan fonun getiri potansiyeli de düşüktür. Fonun risk düzeyiyle ilgili bilgiye yatırımcı bilgi formundan erişilebilir.

Fonların toplam gideri fonun getirisini doğrudan etkilediği için, dikkate alınması gereken bir konudur. Bireysel emeklilik fonlarında en yüksek fon toplam gider oranı yıllık %2,28 ile hisse fon, katılım fonu, karma fon, fon sepeti fonu, değişken fonlar ve yaşam döngüsü/hedef fon türündedir.